Mijn dag begint met een of meer koppen koffie, net als bij veel Nederlanders: onze startdosis cafeïne. En waarschijnlijk gebeurt dit bij heel veel mensen op deze aarde, ofschoon er natuurlijk hele grote groepen zijn die hun dag anders beginnen. In mijn omgeving is koffie (nog) favoriet, maar de jongere generatie kijkt ook naar alternatieven. Dat hoort bij een jongere generatie.

Koffie drinken in Nederland en omgeving is nog niet zo heel oud. Veel jonger dan bier drinken en wijn drinken, maar misschien vergelijkbaar met thee drinken. Ik kom hier op terug, maar eerst de koffieplant: Coffea arabica.

De struik Coffea canephora heel fraai in bloei.

De koffieplant
De koffieplant (Coffea spec.) zit in de familie van de Sterbladigen (Rubiaceae). De koffieplant is een forse struik tot ca. 5 meter, maar onze inheemse verwanten zijn een stuk bescheidener: Lievevrouwebedstro (Galium odoratum) en kleefkruid (Galium aparine). De Sterbladigen vormen een van de grootste plantenfamilies met meer dan 10.000 soorten in ruim 600 geslachten, kortom ruimte voor veel variatie.
Binnen de koffieplanten zijn er ruim 120 soorten en zover ik kan zien allemaal oorspronkelijk in Afrika. Ze kunnen uitgroeien tot forse struiken van enkele meters hoog en ze bloeien met takken vol witte, geurende bloemen in een vijftallige stervorm. Best mooi op de foto's. Daarna vormen ze rode bessen die zoet smaken en in die bessen zitten meestal twee zaden: de koffiebonen.

De eerste verrassing: veel soorten koffieplanten vormen geen cafeïne! Men neemt aan dat de oermoeder van de koffieplanten ook geen cafeïne vormde en dat sommige afstammelingen dat zijn gaan doen onder druk van een belager. Dat is misschien ook de reden waarom onze voornaamste koffieleverancier zelf bestuivend is. Dat heeft duidelijke nadelen, maar de kans dat hij de cafeïne kwijtraakt is kleiner! We weten overigens niet wie die belager is of was.
Onze belangrijkste koffie leverancier is Coffea arabica die de Arabica koffie levert. Deze plant komt oorspronkelijk uit Ethiopië en omgeving en leverde ook de eerste koffie.

De verspreiding van koffie
Over de 'ontdekking' van de koffie bestaan allerlei legendes waarin lokale helden een rol spelen. Veel wijzer wordt je daar niet van, maar de conclusie is dat ergens rond het jaar duizend waarschijnlijk iemand in Ethiopië het eerste kopje koffie heeft gedronken. Blijkbaar is dat goed bevallen, maar verder weten we eigenlijk niets van deze ontdekking. Rond 1450 komen er meldingen uit Jemen dat daar koffieplanten groeien en koffie wordt gedronken. Jemen ligt tegenover Ethiopië en Eritrea aan de andere kant van de Rode Zee en daar ligt ook de havenstad Mokka en daar stonden toen dus koffieplanten. Mekka ligt in Saoedi-Arabië, niet extreem ver van Jemen, en de jaarlijkse tocht van Islamitische pelgrims naar Mekka heeft waarschijnlijk een erg belangrijke rol gespeeld in het verspreiden van de koffie. Er waren wel regelmatig verboden op de koffie of 'Arabische wijn' door wereldlijke en geestelijke Islamitische leiders, maar dat hielp niet. Spoedig ontstonden er koffiehuizen en rond 1550 waren er koffiehuizen in Istanboel! Daar konden Europeanen kennis maken met koffie en in 1663 waren er al een aantal koffiehuizen in Engeland!
In de havenstad Mokka was het toen druk. Hollanders, Engelsen, Fransen, Turken, Joden en Somaliërs hadden daar hun eigen wijk voor de handel die waarschijnlijk voor een belangrijk deel uit koffie bestond.

De haven van Mocca in Jemen: de eerste grote exporteur van koffie. De prent is rond 1700 gemaakt door Jacob Peeters uit Antwerpen.

Achteraf blijkt dat de Hollanders erg belangrijk zijn geweest voor de verspreiding van koffie. In 1574 beschreef Carolus Clusius, later plantkundige in Leiden, een plantkundig artikel over de koffieplant. En in 1661 was de eerste koffieveiling in Amsterdam. Maar hele grote gevolgen voor de koffiehandel had het feit dat de Hollanders er rond 1620 in slaagden in Mokka een paar planten of vruchtbare zaden in handen te krijgen. Deze plantjes waren de basis voor de Nederlandse koffieteelt in India en Indonesië. Ze kwamen ook in de botanische tuin in Amsterdam en vandaar kreeg Lodewijk XIV van Frankrijk in 1714 een paar stekjes. De nakomelingen daarvan kwamen via de Fransen in het Caribische gebied en in Indochina terecht en via de Nederlanders in Suriname. En die afstammelingen zorgden er uiteindelijk voor dat Zuid-Amerika en speciaal Brazilië tegenwoordig de grootse producent van de wereld is.

Brazilië is momenteel de grootste koffieproducent ter wereld. De plantages beslaan enorme oppervlakken.

De wilde koffie soorten
Waarschijnlijk is het overgrote deel van de gekweekte koffie momenteel nog familie van de plantjes uit Amsterdam. Geen erg safe idee als er eens een besmettelijke koffie ziekte zou uitbreken. Dus even terug naar de 120 koffie soorten die in Afrika groeien. Zoals gezegd maken een aantal van die soorten geen cafeïne aan en zijn ze waarschijnlijk dus niet interessant voor de kwekers. Maar er is wel gezocht naar mogelijke vervangers of naar iets andere smaken, maar dat heeft maar één nieuwe teelt opgeleverd: Coffea canephora die in de handel meestal Robusta wordt genoemd. Robusta geldt als iets pittiger van smaak en met iets meer cafeïne en wordt meestal gemengd met Arabica.

Maar dat betekent niet dat alle koffie hetzelfde of bijna hetzelfde smaakt. Op de eerste plaats heeft het koffiezetten grote invloed: hoe sterk, met of zonder melk, suiker en mogelijk nog andere additieven. Maar daarnaast lijkt het maken van een bepaalde melange wel een beetje op de verhalen die de wijnmakers vertellen. Ze beginnen met een bepaalde druif resp. koffiebes, maar daarna heeft waarschijnlijk iedere stap invloed op de smaak van het eindproduct. Het branden van de koffiebonen is de laatste stap en heeft natuurlijk veel effect, maar ook hoe rijp de bessen waren, hoe nat of droog het proces is om de huid van de bes te verwijderen. En zo nog het een en ander en dan wordt ook nog verwacht dat een bepaalde koffiemelange dit jaar hetzelfde smaakt als drie jaar geleden! De oude naam 'Arabische wijn' was misschien nog niet zo slecht bedacht vanuit de producent gezien!

Cafeïne Een Engels koffiehuis uit de 17e eeuw met veel bepruikte heren. Bron Wikipedia; de schilder is mij onbekend.

De stimulerende werking van de cafeïne in de koffie is waarschijnlijk de reden geweest om koffie te gaan drinken. In de plant is de cafeïne vooral bedoeld als bescherming tegen vraat neemt men aan, maar niemand meldt welk dier de vele koffieplanten zonder cafeïne wil eten. Maar er zijn meer planten die cafeïne maken: thee is de bekendste. In thee wordt de cafeïne meestal theïne genoemd, maar het is dezelfde stof. Ook in cacao zit cafeïne! Maar in koffie zit de meeste, dus als het om de kick gaat: koffie. En in Robusta zit meer cafeïne dan in de Arabica, maar Robusta wordt meestal niet puur gedronken maar in een mix met Arabica.

In thee soorten zit alleen cafeïne als er echte theeblaadjes gebruikt zijn en dan meestal minder dan de helft van het gehalte in de koffie. In cacao zit het minst: een half procent of minder. Je moet een stuk pure chocolade eten om echt wat cafeïne binnen te krijgen.

Problemen in de koffieteelt
Je zou verwachten dat een plant met een ingebouwde insecten verjager gemakkelijk te kweken is. Dat blijkt niet zo te zijn. In Zuid-Amerika, de grootste producent van koffie, is een bladschimmel, een roest, misschien wel het grootste probleem. Maar dat is niet echt verrassend: op den duur heeft zo ongeveer iedere teelt wel een lastige schimmel: die kweken we min of meer zelf door zeer regelmatig een akker met dezelfde planten in te zaaien.

Verrassender is dat ze ook heel veel last hebben van een kevertje, de koffieboorkever Hypothenemus hampei. Het schijnt dat dit kevertje uit Afrika komt en dat het in staat is om de cafeïne af te breken in zijn spijsvertering. Het kevertje is ongeveer 1,5 mm klein en legt eitjes in de rijpende koffieboon. Biologische bestrijding met parasitaire wespen, mieren of dergelijke schijnt nog niet veel te hebben opgeleverd.

De bessen aan de koffie struik. In iedere bes zitten normaal twee koffiebonen.

Maar gelukkig voor mij en voor de vele koffiedrinkers lijken de problemen voorlopig nog redelijk beheersbaar.

Jan van Dingenen - 2020